Auditin və auditor prosedurlarının təşkili. Auditor rəyi

Auditin və auditor prosedurlarının təşkili.

Auditor nümunəsinin seçilməsi, müvafiq xüsusi seçmə metodların texnikasından istifadə etməklə həyata keçirilir. Seçmə üsulu tətbiq etmədən aparılan yoxlama - Bu yoxlama prosedurların tətbiq edilməsinə görə seçmə metod tətbiq edə bilmədiyi halda həyata keçirilir. Bu prosedurlara aiddir: analitik prosedurlar; audit planlaşdırılarkən və idarə (iqtisadi subyekt) yoxlanılarkən istifadə edilən sorğular və müşahidələr; balansın maddələrinin və ya digər müvafiq sinif əməliyyatların 100% yoxlanılması. Seçmənin düzülüşü üçün auditor təşkilatı mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlanılması qaydasını müəyyənləşdirir. Mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlamanın aparılma qaydası müəyyən edilərkən auditor təşkilatı qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün yoxlamanın məqsədini və auditor prosedurlarını müəyyən etməlidir.

Auditor müstəqil olaraq auditor sübutlarının  əldə edilməsi prosedurlarını müəyyən edir. Bu zaman auditorun sərəncamında olan informasiyalar bütün aktiv və passivlərin uçota alındığı və yoxlanılan müəssisəyə aid olduüu, uçot qaydalarının qanunvericiliyə və uçot siyasətinə uyğunluüu, bütün gəlirlər və xərclərin hesabat dövründə uçota alındığı, uçotda əks etdirilmiş təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının həqiqətən də baş verməsi, təsərrüfat subyektinin maliyyə nəticələrinin düzgün formalaşdığı haqda rəyin tərtib edilməsinə imkan verməlidir. Auditor öz nəticələrini əsaslandırmaq üçün müstəqil prosedurlar əsasında kifayət qədər auditor sübutları əldə etməlidir. Audit olunan bütün obyektlər üzrə auditor sübutlarının hazırlanması auditorun əsas işi hesab olunur.

Analitik prosedurlar dedikdə, auditor tərəfindən təhlili və qiymətləndirilməsi, yoxlanılan iqtisadi subyektin mühüm maliyyə və iqtisadi göstəricilərinin tədqiqi, habelə baş verən səhvlərin və saxtalaşdırmaların səbəblərinin aşkara çıxarılması başa düşülür.

Auditor sübutlarının əldə edilməsi zamanı həmin prosedurlardan istifadə olunur. Analitik prosedurlar auditor tərəfindən əldə edilmiş informasiyaların təhlilini və qiymətləndirilməsini, mühasibat uçotunda qeyri adi və ya düzgün olmayan təsərrüfat fəaliyyəti faktlarını, eləcə də səhvlərin və təhriflərin səbəblərini müəyyən etmək məqsədi ilə mühüm maliyyə və iqtisadi göstəricilərin tədqiq edilməsini əks etdirir. [1] 

Auditor prosedurlarına əslində mühasibat uçotunda hesablar üzrə dövriyyələrin və qalıqların (saldonun) düzgün əks etdirilməsinin müfəssəl yoxlanılması daxildir. Konkret yoxlamalarüçün auditor prosedurları proqramı auditor tərəfindən görüləcək işlərin siyahısından ibarətdir. Prosedur üçün auditor müəyyən etməlidir ki, o, mühasibat uçotunun (hesablar planının) hansı bölmələrini yoxlayacaq və onun hər bir bölməsi üzrə auditin proqramını tərtib edəcək. [2] 

Auditor təşkilatı tam, keyfiyyətli yoxlama aparmaq və tam dəyərli auditor rəyi hazırlamaq üçün auditor prosedurlarının növü, miqdarı, vaxt sərfi, mütəxəsislərin miqdarı və tərkibi haqqında müstəqil qərar qəbul etməlidir və buna o borcludur.

Prosedur baxımından auditor işlərinin həcminə aşağıdakılar daxildir:

1) şübhə doğuran ayrı-ayrı əməliyyatların sənədlər vasitəsilə rəsmiyyətə salınmasının və mahiyyətinin yoxlanılması;

2) Pul vəsaitinin ayrı-ayrı əmtəə-material növünün inventarlaşdırılmasının mümkünlüyü və hesabların tutuşdurulması;

3) müəssisənin maliyyə vəziyyətinin balansa və mənfəət-zərərlər haqqındakı heasbata əsasəntəhlili;

4) uçot siyasətində qəbul olunmuş iqtisadi faydalılığın qiymətləndirilməsi;

5) balansın və hesabatın tərtib edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması və s.  [3] 

Auditor rəyi

Təsərrüfat subyektinin mühasibat və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyü haqqında auditorun fikrini əks etdirən auditor rəyinin tərtib edilməsi auditor yoxlamasının son mərhələsi hesab edilir. Auditor rəyi müəssisənin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının dürüstlüyü və obyektivliyini təsdiq edən hüquqi əhəmiyyətli rəsmi sənəddir. Yoxlanılan təsərrüfat subyektində mühasibat (maliyyə) hesabatlarının dürüstlüyü haqqında auditor şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi rəy verə bilər və ya rəy verməkdən imtina edə bilər və üzünün nətıcələrini başqa hesabat formasında rəsmiləşdirir.  [4]

Aparılan auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar haqqında aydın yazılı fikri əks etdirən auditor rəyinin quruluşu aşağıdakı kimidir:

- auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) haqqında məlumat (təşkilatın adı, auditorun soyadı göstəriilir);

- yoxlanılan təsərrüfat subyekti barədə məlumat (fiziki və ya hüquqi şəxslərin ünvanları göstərilir);

- giriş (auditi aparmış auditorun və ya auditorların soyadı, lisenziya nömrəsi və tarixi, sifarişçi ilə baülanmış müqavilənin tarixi və nömrəsi, yoxlamanın əhatə etdiyi  dövr qeyd olunur);

- yoxlamanın məzmunu (hesabatların əsasını təşkil edən təsdiqedıci materialların yoxlanması üsulları hesabatların hazırlanmasında və təqdim edilməsində istifadə olunan uçotun metodologiyası, sifarişçılər tərəfindən tətbiq edilən uçot prinsiplərini qiymətləndırilməsi, təqdim olunan mühasibat (maliyyə hesabatlarının bütövlükdə qimətləndirilməsi);

- təqdim olunan hesabatlara dair auditorun rəyi (hesabatların mövcud qanunvericiliyə, onların tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə müvafiq olması barədə), auditor rəyinin tarixi, sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi yerləşdiyi ünvan, auditor rəyinin auditor (auditor təşkilatı apardıqda auditorlar və auditor təşkilatının rəhbəri) tərəfindən imzalanması və möhürlə təsdiq edilməsi. [5] 

Ədəbiyyat:

[1] UNEC, tələbənin şəxsi kabinetinə yüklənilmiş tədris materialından

[2] http://www.mtk.az/content/?i=35&title=auditin-esaslari-fenni-rehimova-e.n

[3] http://www.muhasib-az.narod.ru/referatlar/audit/ref_audit_002.doc

[4] AZƏRBAYCAN  RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI  NAZİRLİYİ, AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ, Mühasibat uçotu və audit kafedrası, BAKALAVR  SƏVİYYƏSİ  ÜÇÜN AUDİT FƏNNİNDƏN PROQRAM, GƏNCƏ – 2016, s.124-127 

[5] UNEC, tələbənin şəxsi kabinetinə yüklənilmiş tədris materialından