Çoxkriteriyalı iqtisadi-riyazi modellərin kompromiss (suboptimal) həllinin tapılmasına aid konkret misallar

İqtisadi proseslərin və ya obyektlərin riyazi modellərini qısaca iqtisadi – riyazi modellər adlandırırılar.Bu modellər iqtisadi proseslərin qanunauyğunluqlarını riyazi münasibətlərin köməyi ilə abstrakt şəkildə ifadə edir.

Təyinat məqsədinə görə iqtisadi-riyazi modellər iki tipə bölünür:nəzəri-analitik və tətbiqi modellər. Nəzəri- analitik modellər iqtisadi proseslərin ümumi xassələrinin qanunauyğunluqlarının tədqiqində ,tətbiqi modellər konkret iqtisadi məsələlərin həllində isifadə edilir. [1]

İqtisadi-riyazi modelləri həm bir kriteriyalı şəkildə, həm də çox kriteriyalı şəkildə tərtib etmək olar. Qeyd edək ki, yalnız bir kriteriyalı halda modelləri həll etmək mümkün olur. Odur ki, çox kriteriyalı modelləri xüsusi yanaşmalar əsasında bir kriteriyalı modellər şəklinə gətirmək lazım gəlir. Bu yanaşma aşağıdakılardır:

1. Modelin verilmiş kriteriyalarından hər hansı biri priaritetli kriteriya kimi seçilir və qalan bütün kriteriyalar bu kriteriyaya tabe edilir. Qeyd edək ki, bu yanaşmadan yalnız o halda istifadə etmək olar ki, baxılan kriteriyalar arasında heç bir ziddiyyət olmasın. Məsələn modeldə optimallıq kriteriyaları olaraq maksimum mənfəət, maksimum gəlir, maksimum rentabellik kimi kriteriyalardan istifadə edilmişdirsə, onda bu kriteriyalardan birini, tutaq ki, maksimum mənfəət kriteriyasını priaritetl kriteriya kimi seçmək olar. Çünki bu kriteriyaya görə tapılmış optimal strategiya qalan kriteriyalar üçün də optimal strategiya olacaqdır.

2. Modelin mövcud optimallıq kriteriyalarından hər birinə onların qarşıya qoyulmuş məqsədə çatma baxımından vacibliyini əks etdirən (ω1, ω2,,,,, ω r) çəki əmsalları verilir ( belə hesab edəcəyik ki, bu əmsalların qiymətləri 0 ≤ ω ≤1 oblastında dəyişir. Qarşıya qoyulan məqsəd baxımından hansı kriteriya daha vacib hesab olunursa onun əmsalı vahidə yaxın götürülür, hansı ikinci dərəcəlidirsə əmsal «0» yaxın götürülür. Sonra isə bu çəki əmsalları əsasında vahid optimallıq kriteriyası sintez edilir.

                                              F= ω1f1+ ω2f2++++ ωrfr

Burada f1,f2....,fr verilmiş fərdi optimallıq kriteriyalarıdır.

● Misal: fərz edək ki, modeldə optimallaşdırma

1) f1=8x1+3x2—Max

2) f2=2x1+x2--Max

optimallıq kriteriyalarına görə aparılır və birinji kriteriya müəssisənin
fəaliyyətinin səməriləşdirilməsi baxımından vacib hesab edilir. Odur ki, həmin
kriteriya üçün ω1=0.7, ikinji üçün isə ω2=0.1 çəki əmsalları seçək, onda alırıq:

                           F=0.7(8x1+3x2)-0.1(2x1+x2)=5,4x1+2x2--Max

3. Çoxkriteriyalı modelin həlli kompromiss (suboptimal) həllin tapılmasına gətirir. Bu zaman optimallaşdırma fərdi optimal kriteriyalarının qiymətlərini ekstremal qiymətlərdən nisbi kənarlaşmasını əks etdirən əlavə dəyişənə görə aparılır, fərdi optimalkriteriyalarının optimal qiymətləri isə modelin məhdudiyyət şərtlərinə çevrilir. [2]

Ədəbiyyat:
[1]- http://kayzen.az/
[2]- Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti,«Ekonometrika» kafedrası «Ekonometrika» fənni üzrə mühazirələr toplusu,Bakı 2016,səhifə 10,11.

Qeyd: Sərbəst iş mövzuya aid olmaya bilər.